Ottoman Studies

The Ottoman Empire was one of the largest and longest-lasting empires in history--and one of the most culinarily inclined. In this powerful and complex concoction of politics, culture, and cuisine, the production and consumption of food reflected the lives of the empire's citizens from sultans to soldiers. Food bound people of different classes and backgrounds together, defining identity and serving symbolic functions in the social, religious, political, and military spheres. In Bountiful Empire, Priscilla Mary Işın examines the changing meanings of the Ottoman Empire's foodways as they evolved over more than five centuries. Işın begins with the essential ingredients of this fascinating history, examining the earlier culinary traditions in which Ottoman cuisine was rooted, such as those of the Central Asian Turks, Abbasids, Seljuks, and Byzantines. She goes on to explore the diverse aspects of this rich culinary culture, including etiquette, cooks, restaurants, military food, food laws, and food trade. Drawing on everything from archival documents to poetry and featuring more than one hundred delectable illustrations, this meticulously researched, beautiful volume offers fresh and lively insight into an empire and cuisine that until recent decades have been too narrowly viewed through orientalist spectacles.

Earthly Delights brings together a number of substantial and original scholarly studies by international scholars currently working on the history of food in the Ottoman Empire and East-Central Europe. It offers new empirical research, as well as surveys of the state of scholarship in this discipline, with special emphasis on influences, continuities and discontinuities in the culinary cultures of the Ottoman Porte, the Balkans and East-Central Europe between the 17th and 19th centuries. Some contributions address economic aspects of food provision, the development and trans-national circulation of individual dishes, and the role of merchants, diplomats and travellers in the transmission of culinary trends. Others examine the role of food in the construction of national and regional identities in contact zones where local traditions merged or clashed with imperial (Ottoman, Habsburg) and West-European influences.

The book deals with the cuisine of the Ottoman palace and élite society, and not the modest fare of the ordinary people. As in all societies, there was a considerable difference between the food culture of the Ottoman palace and that of the ordinary people, and there were also differences between the cuisine of Istanbul and the cuisines of other regions. The rather humble fare of the lower strata of society and recipes for it is a subject for another book, and one which I fear will present quite a challenge to its author, since it is unlikely that anyone would have taken the time to write down the plain combinations of foods eaten by the common people.

Food is a marker of identity, culture, and class, and it denotes power, routine, leisure, and celebration. Despite its importance to every aspect of historical research, this topic has not been sufficiently explored in Ottoman history. This volume places the study of food in the mainstream of Ottoman history by analyzing major issues - origins, identity, minorities, Ottomanization, the 'golden age', foreign relations, the nature of modernity - all from the perspective of food. Each chapter relies on elements such as food, foodstuffs, recipes, eating habits, utensils, and vessels as the starting point to explain an aspect of Ottoman history, thus showing how the study of food contributes to the study of the Ottoman Empire in general.

Yemek varoluşun temel unsuru, aynı zamanda da bir kimlik, kültür ve sınıf göstergesi. Lakin tüketimi, üretimi, taksimi, tanzimi, sunumu, muhafazası ve temsiliyle yeme içme çalışmaları Osmanlı tarihi çalışmalarında henüz yeterince olgunlaşmış değil. Daha evvel İyilik Yap Denize At: Müslüman Toplumlarda Hayırseverlik adlı çalışmasını yayınladığımız Amy Singer’ın derlediği bu kitap, yemekler, gıda maddeleri, yemek tarifleri, yeme içme alışkanlıkları, öğünler ile mutfak ve sofra gereçlerini başlangıç noktası olarak alıp yemek çerçevesinde tarihsel bir incelemeye girişiyor. Bunu yaparken de aslında yekpare ve durağan bir “Osmanlı mutfağı”ndan söz edemeyeceğimizi ortaya koyuyor. Nicolas Trépanier’nin “Oruç ve Erken Dönem Mevlevi Tarikatı”nı ele aldığı makalesi, Mevleviliğin ilk dönemlerine ait kaynaklarda yemeğin (yemekten imtina etmenin) rolünü ele alıyor ve tarihsel değişimleri meydana çıkarıyor. İklil Selçuk’un “Bursa’da Bozacılığa Dair Bir İnceleme”si, az miktarda alkol ihtiva eden bozanın 15. ve 16. yüzyıl Bursa’sının ticari ve toplumsal hayatında teşkil ettiği yeri ele alıyor. Rachel Goshgarian “Kaynaşmak ve Ayrışmak”ta, 16. yüzyıl Anadolu Ermeni yemek ve ziyafet tasvirlerine başvurarak Sünni Osmanlı ile Şii Safevi imparatorlukları arasındaki savaşın kültürel bağlamında Ermeni Hıristiyan kimliğinin oluşum süreçlerine eğiliyor. Osmanlı imaretlerini ünlü restoran elkitabı “Michelin Rehberi”ndeki gibi tasnif edip notlandıran Amy Singer’in imaret menüleri ile müşterilerine dair çalışması, bedelsiz yemek dağıtımının Osmanlı mevcudiyetine işaret ettiğini, sosyal ve ekonomik hiyerarşileri tanımlayıp pekiştirdiğini belirtiyor. “I. Ahmed’in Av Sefaları”nı inceleyen Tülay Artan, av anlatıları üzerinden saray faaliyetlerinin inceliklerini ortaya koyarken, böylesi metinlerin sultan imgesini şekillendirmekteki rolünü de gösteriyor. Joanita Vroom ise “Cornelis Calkoen Türkiye’de: Bir 18. yüzyıl Felemenk Diplomatının Topkapı Sarayı’ndaki Öğle Yemeği”nde, yemek ikramı ve sofra adabına ressam Jean-Baptiste Vanmour’un tabloları ile çömlekler, sofra takımları ve gereçleri gibi maddi bulgular ışığında yaklaşıyor.

Elinizdeki eser, dört yüz yıla yakın bir süre Osmanlı Devleti'nin yönetim merkezi olarak kalan Topkapı Sarayı'nın, yaklaşık iki yüz yıllık mutfak teşkilatını ve iaşesini konu almaktadır.Osmanlı saray mutfağı, teşkilat ve işlev açısından herhangi bir ailenin mutfağından farklıydı.Hakanın ve hanedanın mutfağı oluşu, onu çok işlevli ve ayrıntılı bir yapıya büründürmüştü.Gıda tedarik, saray halkının doyurulması hatta söz gelimi sarayın mum ihtiyacının bir kısmının karşılanması gibi beslenmeyle ilişkisi olmayan sorumlulukları dahi üstlenen bir mutfak, saray içindeki kurumların en güçlü ve en geniş organizasyona sahip olanlarından biriydi.

Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye üzerine yaptığı araştırmalarla tanınan Stefanos Yerasimos’un 15. ve 16. yüzyıl saray mutfağına ışık tutan bu son kitabı, mutfak kültürümüzün temelleri ve toplumsal tabakalarla ilişkisi konusunda çok ilginç bilgiler veriyor. Osmanlı padişahları 15. ve 16. yüzyıllarda hangi yemekleri yiyorlardı? Gerek saray gerekse halk mutfağında yemekler nasıl pişiriliyordu? Domatesin, patatesin, biberin ve fasulyenin Anadolu’ya henüz gelmediği günlerde yemeklerin ana malzemesi neydi? gibi sorulara verilen yanıtlar Osmanlı mutfağı hakkındaki bildiklerimizi birkaç yüzyıl geriye götürüyor. Tek örneği Bayezid Devlet Kütüphanesi’nde bulunan bir Osmanlıca yazmadan hareketle hazırlanan kitap, saray mutfağının kapılarını açmakla kalmıyor, ayrıntılı ve kolay uygulanabilir tariflerle bu güne kadar hiç bilmediğimiz yemekleri tatma fırsatı da veriyor.

Mutfak ve yemek kültürü toplumsal tarihle iç içedir. Toplumsal,
ekonomik ve siyasi tarihten gelen gizli ve aşikâr birçok iz taşır.
Gıdaların tasnifinden pişirme tekniklerine, mutfak mimarisinden sofra düzeni ve adabına kadar uzanan geniş araziyi siyasi ve toplumsal veçheleriyle beraber yeniden düşünmek, toplumlar ve kültürleri hakkında ilginç ipuçları ve esaslı bilgiler sunar.
Mutfaktarih, önce yerel örneklere eğiliyor: Yeme içme alışkanlıklarının nasıl dönüştüğüne, milli mutfak kurgusuna, domuz eti tartışmalarına, mutfak kültürünün rafine biçimlerde sunulmasının aşamalarına odaklanıyor. Ardından savaşlar ve propaganda aracılığıyla dönüşen uluslararası mutfak kültürüne, beslenme rejimlerine, kalori ve istatistik tartışmalarına, diplomasinin sofra etrafında gelişen taktiklerine, devletin mutfağa nasıl müdahil olduğuna eğilerek zengin bir çerçeve çiziyor.

“Tarihten mutfağa, mutfaktan tarihe pencereler açmaya ve açtığı
pencerelerden sarkıp, kudreti yettiğince panoramik bir görüntü elde etmeye çalışan makaleler bunlar. Savaş, diplomasi, propaganda, toplumsal cinsiyet, milliyetçilik, tüketim toplumu, turizm, nüfus, din gibi birçok altbaşlığa temas ediyorlar. Yemek ve mutfak kültüründen hareketle bu temaları ele almaya; bunlarla mutfak arasındaki ilişkinin, etkileşimin izini sürmeye çalışıyorlar.”

Tarihte yemek var; biliyoruz. Peki, yemekte tarih var mı? Günümüz tarihçiliğinde öne çıkan kültür tarihi çalışmaları ve yeni yaklaşımlar tarihi savaş meydanları, saraylar ve diplomatik görüşmeler arasında sıkışıp kaldığı kafesten çıkarıp gündelik hayatın tam da içine taşırken insan yaşamının olmazsa olmazı “yemek” ve “yemek kültürü”nü de incelenmesi gereken önemli bir alan olarak araştırmacıların dikkatine sundu. Tarihin, gelişen ve değişen yemek ve yiyecek kültürü üzerinden okunabileceği iddiasını ortaya atan bu çalışma, alanında önde gelen araştırmacıların Osmanlı, Avrupa ve Amerika bölgeleri üzerinden farklı dönemlere ilişkin yaptıkları çalışmalarla okuyucuya hem yemekteki tarihi anlatıyor hem de tarihin temel metodolojik sorularına farklı ve yeni cevaplar bulmayı hedefliyor.

Bir yayıncı ve aşçı olan Ohan Aşçıyan’ın 1907’de İstanbul’da Ermenice harflerle Türkçe olarak kaleme aldığı Yeni Yemek Kitabı alanında dönemin en popüler kitaplarından biriydi. “Alaturka ve Alafranga” alt başlığıyla yayımlanan çalışmada çorbalardan pilavlara, kızartmalardan buğulamalara, tatlılardan peltelere onlarca yemek, son derece pratik tariflerle aktarılıyor. Aşçıyan’ın kullandığı malzemeler, yemek pişirme yöntemleri, verdiği püf noktalar yüz yıl öncesinin özgün ve yaratıcı sofra kültürünü kanıtlarken, Yeni Yemek Kitabı yemek tarihimizi belgeleyen önemli bir köşe taşına dönüşüyor. Takuhi Tovmasyan’ın Aşçıyan’ın metnine düştüğü notlarsa kitabı hem zenginleştiriyor hem de günümüze bağlıyor. Tovmasyan, bugünün okurunun kitapla kuracağı ilişkiyi kolaylaştırarak kâh tariflerdeki zorlukları basitleştirecek tüyolar veriyor, kâh bugün artık bulunamayan bir malzemenin yerine ne kullanılabileceğini açıklıyor, kâh Ohan Usta’nın tariflerinin aklına düşürdüğü bir hatıradan söz ederek kitabı evlerimizin salonuna çeviriyor. Hulusi Nusih Tütüncü’nün ferah ve canlı tasarımıyla renklenen Yeni Yemek Kitabı, herkesin kitaplığında, mutfağında olması gereken bir çalışma.

Dünkü İstanbul a mutfak pencerelerinden bir bakış. Uskumru dolmasından lahana yaprağında midye dolmasına, ramazan pidesinden paskalya çöreğine, erik gelincik balığından lüfer pilavına, çerkez tavuğundan güllaca, mevsimlere ve doğadaki dengelere saygılı, dini ritüellerle uyumlu, yeni tadlara ve deneylere açık bir yeme içme kültürü.
Yeme içme alışkanlıklarındaki farklılıklar, İstanbul da buluşan (yaşayan) değişik etnik ve dinsel kökenli insanarın en belirgin özelliği olmuş her zaman. Öncelikle mutfakların mutlak hakimleri olan kadınlar arasındaki pişirdiğini tattırma, tarif alıp verme, yeni yöntemler deneme, yeniden yorumlama süreçleri, İstanbul un çok kültürlü mutfağını ortaya çıkarmıştır.
İlhan Eksen bu kitapta "İstanbul Mutfağı" diye adlandırdığımız renkli mozayiğe yeni parçalar eklemeyi sürdüren kent sakinlerine kulak veriyor. Yazar, anlatılanlardan hareketle birçok ilginç yemeğin tarifini verip, insan sağlığını nasıl kolladığına, doğadaki dengeleri nasıl yansıttığına değiniyor ve çokuluslu İmparatorluk felsefesindeki yerlerini anlatıyor.

İnsan topluluklarının maddi kültür ve gündelik yaşamlarını anlamada yemek kültürünün özel bir önemi vardır. Tüketilen temel gıda maddeleri, yemek çeşitleri, bu yemeklerin hazırlanma biçimi ve onlara yüklenen sembolik anlamlar gibi yemek kültürüne ilişkin birçok veri, belli bir yörede yaşayan insanların yaşadıkları coğrafyayla ve birbirleriyle kurdukları ilişkilerden kültürler arası etkileşimlerine, ekonomik faaliyetlerinden gelenek ve göreneklerine kadar birçok alanda zengin ipuçları sunarlar. Sula Bozis bu kitapta, Kapadokyalı Rumların yemek kültürüne bu açılardan ışık tutmaya çalışıyor. Kapadokya tanımlamasını günümüzdeki dar coğrafi anlamında değil, 1924 mübadelesinden önce İç Anadolu’nun değişik yerlerinde yaşayan Rumların kullandığı anlamda, yani tüm İç Anadolu’yu kapsayacak şekilde kullanıyor. Dolayısıyla, kitapta Nevşehir’den Isparta’ya, Konya’dan Adana’ya uzanan geniş bir coğrafyaya dağılmış insanların mutfak kültürüne ilişkin anlatılar bulunmaktadır. Yazar kitapta yazılı ve maddi verilerden yararlandığı gibi, birçoğu mübadeleden sonra Yunanistan’a göç etmiş ve halen hayatta olan yöre insanlarıyla yaptığı sözlü tarih görüşmelerini de anlatıya dahil ediyor. Ayrıca, çoğu yörede yaşamış kişilerden derlenen 54 adet yemek tarifini de vererek, yöre mutfağına özgü tatların evrenselleşmesine katkıda bulunuyor. Sula Bozis’in yemek kültürüyle ilgili diğer kitabı İstanbul Lezzeti: İstanbullu Rumların Mutfak Kültürü, yine Tarih Vakfı Yurt Yayınları tarafından yayımlanmıştı.

Beykozlu Vasil, dedesinin torikten yaptığı maydanozlu, naneli balık köftesini hiç unutmamıştı. Karaköy poğaçacısı ve ağızda eriyen poğaçalarını yakut renkli vişne suyu ya da buz gibi limonatayla sunardı. Bizans'ın skordalyası tarator adını alıp midye tavayı, patlıcan kızartmasını süslemişti. 19. yüzyıl sonunda havyar Han'da dükkanı olan Grigoriadis bir haftada 40 okkalık varili satıp bitiriyordu. Dana eti, arpacık soğan ve yeşil zeytinle yapılan stifado bembeyaz, kolalı keten örtü serilmiş bir sofranın başyemeklerinden biriydi. Ev hanımları gül reçeli yapmak için seyyar okka gülü satıcılarının yolunu gözlerdi. Kaşık tatlılarının, özellikle yaseminli beyaz tatlının yeri başkaydı. Rum erkekleri muftağa sadece yılbaşında, vasilopita yapılırken girerlerdi. Panayırlarda, karnavallarda laternanın sesi kebapların dumanına karışırdı. Savaş döneminde un kıtlığı yaratıcılığı zorunlu kılmış, Pandeli kurabiyeleri"ni icat etmişti. Hemen her semtteki meyhanelerde hiç olmazsa ayaküstü bir tek rakı içilirdi:
Sula Bozis, doğup büyüdüğü İstanbul'un mutfak kültürünü, özellikle de bu kozmopolit içme geleneklerini anlatırken zengin bir kaynakçaya, sözlü tarihe ve kendi anılarına dayanıyor. Kimi yitip gitmiş, kimi başka diyarlarda sürdürülen, kimi de bir mucize gibi hala devam eden adetler, renkler, kokular bizi İstanbul'un zengin tarihinde gezdiriyor. Kitapta yer alan tariflere bakıp midye salması ya da acıbadem likörü de yapabilirsiniz.

Bir Ülkenin Mutfağı, O Ülkenin En Önemli Kültürel Göstergelerindendir. Dünya Mutfağı İçinde Gerek Çeşit, Gerekse Lezzet Açısından Evrensel Beğeninin Odağı Olan Türk Mutfağı Da Binlerce Yıllık Bir Geçmişe Sahiptir. Günümüzün En Mütevazı Sofralarında Bile Özellikle Osmanlı Saray Mutfağının Nadide Lezzetlerini Sıklıkla Görebilmekteyiz. Bu Durum, Lezzet Arayışından Ziyade Kültürel Örgünün Sağlamlığından Kaynaklanmaktadır. Lezzeti Kültüre Dönüştüren Bir Dünya Mutfağının Bilimsel Bir Bakış Açısıyla Ele Alındığı "Hünkâr Beğendi - 700 Yıllık Mutfak Kültürü" Adlı Eser, Yemek Yeme Alışkanlıklarından Yemek Tariflerine Kadar Son Derece Zengin Bir İçerikte Hazırlanmıştır. Eserde Ayrıca, Dünyanın İlk Standart Belgesi Olarak Sayılan Iı. Bayezid'İn 1502 Tarihinde Yayınlatmış Olduğu Kanunname-İ İhtisab-I Bursa Adlı Belge, Ek Olarak Sunulmaktadır. O Dönemde Bazı Gıda Fiyatlarına Ve Yemeklerde Kullanılacak Malzeme Miktarına Getirilen Standartların Yer Aldığı Eserin Neredeyse Başlı Başına Özel Bir Araştırma Konusu Olması, Hazırlanan Bu Çalışmanın Manevi Değerini Bir Kat Daha Artırmaktadır. "Hünkâr Beğendi - 700 Yıllık Mutfak Kültürü" Adlı Kitabın Yemek Tarifleri Bölümünde, Yemek Yapımında Kullanılan Malzeme Miktarlarının Hem Osmanlı Dönemindeki Ölçeklerle, Hem De O Ölçeklerin Günümüz Karşılığıyla Verilmesi, Esere Tarihsel Bir Kimlik De Kazandırmaktadır.