Ottoman Art and Architecture

Celebration, Entertainment and Theatre in the Ottoman World gathers twenty-four original essays exploring a broad range of historical performances in the Ottoman Empire. Offering a reappraisal of research on Ottoman festivities, celebrations and entertainment, the volume also examines the European-style theater that flourished in Istanbul during the last decades of the Ottoman Empire.   Contributors address issues such as the use of Istanbul's public space in celebrations, the possibilities for "having fun" in a small Aegean town, and the role of the Ottoman Sultans in promoting both art forms and public amusement. Other essays focus on the connections between puppet theater and early Ottoman comedies, the performance of Ottoman and foreign-style music in Istanbul and the everlasting problems of the sultans' censors.   By exploring festivals, ceremonies, and entertainments in their historical context, these essays provide a new approach to historical performances in the age of the Ottoman Empire.

On 3 May 1810 George Gordon, Lord Byron, swam like the mythic Leander from Sestos on the European side of the Hellespont to Abydos on the Asian shore. The hero of his poem "Don Juan" has lived in “feminine disguise” in the sultan's harem for more than a century. To commemorate Byron's Don Juan, the third volume of the "Ottoman Empire and European Theatre" series focuses on the image of the harem in literature and theatre. Nineteen international contributors explore historical conceptions of the Ottoman harem and seraglio in British, French and South East European sources from the late seventeenth to the nineteenth centuries.

This book brings to life an impressively broad array of performances in the Eastern Mediterranean. It covers many traditional types of performance, including singers, dancers, storytellers, street performers, clowns, preachers, shadow-puppeteers, fireworks displays, and semi-theatrical performances in folk and other celebrations. It explores performance of the secular as well as of the sacred in its many forms, including Sunni, Shiite, Sufi, and Alevi Muslims; Sephardic Jews and those in the Holy Land; and Armenian, Greek, and European Catholic Christians. The book focuses on the Medieval and Early Modern periods, including the Early Ottoman. Some papers reach backward into Late Antiquity, while others demonstrate continuity with the modern Eastern Mediterranean world. The articles discuss evidence for performers and performance coming from archival sources, architectural and manuscript images, musical notation, historical and ethnographic accounts, literary works, and oral tradition. Across the broad range of issues, chronology, and geography, certain fundamental topics are central: concepts of drama and theatricality; varied definitions of 'performance' and related terms; the sacred and the profane, and their frequent intersection; and complex relations between oral and written traditions.

Dans, hareket ve mimiklerle bir olayın, bir öykünün anlatılması insanlık tarihi kadar eskidir. Ama bu ögelerin sözle birleşmesi ve yapısal bir birlik kazanması Eski Yunan’da gerçekleşmiş ve tiyatro sanatı klasik çizgilerine kavuşmuştur. Metin And bu yapıtında Türk tiyatrosunun tarihini mercek altına alırken, zamanda ve mekânda birtakım sınırlamalara gittiğini ve yalnız Anadolu’ya yerleşen Türklerin tiyatrosunu ele aldığını özellikle belirtir. Yazar bu çalışmasında, "Geleneksel Türk Tiyatrosu" başlığı altında Köylü (Kız Kaçırma, Tarımsal Oyunlar, Çoban oyunları vb.) ve Halk Tiyatrosu (Hokkabaz, Meddah, Kukla, Karagöz vb.) geleneklerini ayrıntılı bir biçimde betimledikten sonra, Batı etkisindeki Türk tiyatrosuna eğilerek, sırasıyla, Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde sergilenen oyunları, erkek ve kadın sanatçıları, tiyatro mekânlarını, oyunlarda kullanılan dili, tiyatroyla ilgili yasaları ve genel olarak halkın ve yöneticilerin tiyatroya bakışlarını araştırıp yorumluyor.

Türk Tiyatrosu tarihini artık kesin olarak dört dönemde inceliyoruz. Bunlardan ilki gerek köylerde, gerek kentlerde yüzyıllar boyunca Türk halkının yabancı etkilerden uzak, kendi yaratıcı gücüyle geliştirdiği özgün Geleneksel Türk Tiyatrosu. Bu dört ciltlik Türk Tiyatrosu dizimizin ilk kitabı olarak 1969'da Bilgi Yayınları arasından çıkmıştı. Bundan sonraki üç dönemin ortak kaynağı Batı tiyatrosu ve kültürüdür. Bunların ilki Tanzimat ve İstibdat'ta Türk Tiyatrosu (1839 - 1908) bu dizinin ikinci kitabı olarak yayına hazırlığı tamamlanmak üzeredir. Üçüncü dönem ise bu kitabın konusu olan Meşrutiyet'te Türk Tiyatrosu (1908· 1923)'dur. Dördüncü ve sonuncusu ise Cumhuriyet'in 50. yıldönümünde yayınlanmasını umduğum Cumhuriyet'te Türk Tiyatrosu (1923 -1973)'dur. Meşrutiyet aslında 15 yıllık kısa bir dönem olmakla birlikte çalışmalar yoğun ve sayıca kabarıktır. Ayrıca günümüz için çok uyarıcı ve aydınlatıcı bir dönemdir. Gerek sahne ve tiyatroculuk, gerek dramatik edebiyat açısından ele alırken, aynı zamanda bu dönemin tiyatroda yansısını bulduğu ölçüde siyasal i ve kültürel bir tarihi niteliğini de taşımaktadır. Bütün bu dizideki kitaplarda tuttuğumuz yol şimdilik eldeki veri ve ürünlerde bir seçim, ayıklama ve değerlendirmeye girişmeden kaçınarak okuyucunun önüne tümüyle sermektir. İlerde bu türlü araştırmalar olgunlaştıktan sonra bu dönemlerin eleştiri ve değerlendirilmesi yapılabilir. Ancak kitabın Sondeyişinde de belirttiğimiz gibi bu dönem kısalığına rağmen dolgun, uyarıcı, ilginç olgular ve oyunlarla doludur. Bu dönemi daha önce bir doktora tezi hazırlarken incelemiştim. "Meşrutiyet çağı Siyasal, Hukuki ve Toplumsal Düzenin Türk Tiyatrosuna Etkisi" başlığını taşıyan bu çalışma bu tür incelemelerde görüldüğü gibi bu dönemi dar bir konu çerçevesinde ve derinliğine ele alıyordu. Adı geçen tez için yaptığım çalışmaların sonuçlarından bu kitapta yararlanmış olmakla birlikte bu dönemi daha yaygın ve genel olarak inceleyebilmek için konuyu yeniden ele alarak şimdiki biçimine soktum

Dr. Metin And, ikisi İngilizce, biri Fransızca olmak üzere on beş kitabın yazarıdır. 14 yıl sürekli gazetelerde tiyatro eleştirmenliği yapmış, gerek gazetelere ve dergilere, gerekse bilimsel yayınlara ve ansiklopedilere yazdığı yazıların sayısı 1000'in üzerindedir. Avrupa, A.B.D. ve Asya ülkelerinde konferanslar vermiştir. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ile Basın ve Yayın Yüksek Okulu'nda öğretim görevlisi ve Devlet Tiyatrosu Edebi Heyet Üyesidir. Ayrıca çeşitli ulusal ve uluslararası kuruluşların üye veya yönetim kurulu üyesidir. Dört ciltlik Türk Tiyatrosu dizisi gelecek yıl Cumhuriyet'in 50. yıldönümünde 50 Yılın Türk Tiyatrosu (1923-1973) başlıklı yayınlarımız arasında çıkacak dördüncü ciltle tamamlanacaktır. Dr. Metin And'ın biyografisi için şu kaynaklara bkz. Meydan-Larousse I. cilt (1969) sayfa 505; Who's Who in Europe (3. bsk., 1972) sayfa 119; Behçet Necatigil, Edebiyatımızda isimler Sözlüğü (6. bsk. 1970), sayfa 40; Şükran Kurdakul, Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, (1971) sayfa 48. Dr. Metin And'ın, başlangıcından günümüze dört ciltlik Türk Tiyatrosu'nun yayın sırasına göre üçüncü, dönem olarak ikinci cildi olan Tanzimat ve İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu (1839 - 1908), Tanzimat fermanından II. Meşrutiyet'in ilanına dek tiyatro ve sahne çalışmalarını seyirci, tiyatro anlayışı, oyuncular ve oyunculuk sorunları, tiyatro toplulukları, tiyatro binaları, tiyatro yönetimi ve sahne düzenini ayrı bölümlerde inceliyor. Ayrıca kitabın ikinci yarısında bu dönem oyun yazarları, geleneksel ve Avrupa etkisi, oyun kişilerini, oyun dil, konu ve türleriyle dramatik edebiyata genel bir bakıştan sonra komedyalar, manzum dramlar, romantik dramlar, melodramlar, duygusal ve evcil dramlar müzikli oyunlar, çeviri ve uyarlamalar başlıkları altında bu dönemin dramatik edebiyatını eksiksiz, oyunların konularını ayrıntılı vererek tanıtıyor. Kitabın başında uzun bir giriş bölümünde 1839 öncesinden başlayarak Batılılaşmayı ve Batı tiyatrosuyla tanışmamızı sağlayan belli başlı etkenleri gözden geçirmektedir. Ayrıca kitabın sonundaki "Oynanmış Oyunlar Dizini"nde de oynanmış yüzlerce oyunun alfabetik sırayla künyesi verilmektedir...

“Modernliğin İstanbul dediğimiz coğrafyada ete kemiğe bürünüşünde sinemanın nasıl bir payı olmuş olabilir? Arzunun 19. yüzyılda en çok görsel yollardan ifade bulduğunu ileri sürmek yanlış olmayacaktır. Bir Osmanlı şehri olarak İstanbul, çeşitleri gittikçe artan görüntüleme ve izleme aygıtlarının mutlaka yöneldikleri bir şehir idi. Bununla birlikte, bu aynı zamanda modern ve (kısmen de olsa) Avrupai başkent bir arzu nesnesi olmakla kalmadı, modern yaşamın bir koşulu olan bakma ve bakılma arzusunu kendi uzamı içinde tekrar tekrar üretti. Sinemanın şehre gelişiyle modernliğin şehrin dokusuna nüfuz etmesi, biraz da bu nedenle, bir arada düşünülmelidir.”
NEZİH ERDOĞAN

1895'te doğuşundan bu yana sinema dünyanın her yerinde insanları büyüleyen, mesaj veren, ağlatan bir sanat, tiyatronun yanında insanlığa ikinci bir ayna oldu. İşte Scognamillo da sinemanın Türkiye'deki tarihine eğilerek, korunmamış, sahip çıkılmamış, kişisel çabalarla yaşatılmaya çalışılmış bir tarihi okurun / seyircinin gözleri önüne seriyor. 1896'daki ilk sinema gösterilerinden başlayarak, 1990'lara, günümüze kadar gelen belgeler ve görsel malzemeyle destekli, titiz bir arşiv çalışmasına dayanan bir 'antoloji' var okuyucunun elinde. Türk sineması üç dönemde ele alınıyor: 1896-1959 arası hazırlık dönemi, 1960-1986 arası siyasal ve toplumsal çalkantıların sineması ve 1987-1997 arası yani entellektüel filmlerin, Türk sineması diriliyor mu sorusunun gündeme geldiği döneme kadar. Scognamillo'nun çalışmasını gerçek bir tarih kitabına yaklaştıran en önemli özelliği ise nesnelliği. Yazar, her dönemin ticari ve sanatsal ürünlerini, olumlu ve olumsuz örneklerini yanyana getiren bir yaklaşımla ülke sinemasının bütününe bakıyor. Sonuçta Türk Sineması Tarihi, sinemanın bugününü anlamak için geçmişi ele alan, geçmişten koparmadan değerlendiren 'hakiki' bir antoloji oluyor. Scognamillo kimi zaman sözü dönemin sinemayla ilgilenen yazarlarına bırakarak, okuyucuya gerçek izlenimler de sunuyor. Türk sinemasının, ilk sinematograf'tan günümüze kadar gelişiminin izlendiği bu 'tarih' kitabında aynı zamanda bir ülkenin panaromasını bulacaksınız. Her sinema / tarih meraklısının her okuyucu / seyircinin kütüphanesinde bulunması gereken önemli bir çalışma.

İtalyan operasının 19. yüzyıl İstanbulu’nda ciddi anlamda filizlenmeye başlayarak geliştiği Beyoğlu’ndaki Naum Tiyatrosu, yandığı 1870 yılına kadar yaklaşık 30 yıl boyunca şehrin kültür ve sanat hayatında çok önemli bir rol oynamıştı. Bugün yerinde Çiçek Pasajı’nın bulunduğu sahne ilk olarak ilüzyonist Bartolomeo Bosco tarafından inşa edilmiş ve ardından idare arsa sahibi olan Halepli Naum ailesine geçerek zaman içerisinde Naum Tiyatrosu adını almıştı. 1848’de kârgir olarak yeniden inşa edilen bina, Sultan Abdülmecid’in de maddi ve manevi desteğini almış ve İstanbul’da opera sahneleme imtiyazını da kazanarak bir tür imparatorluk tiyatrosu haline gelmişti. Emre Aracı’nın yerli ve yabancı pek çok kaynağı tarayıp, arşiv belgelerini inceleyerek bir araya getirdiği bu kaynak kitapta, Naum Tiyatrosu inşaatından yok oluşuna, sanatçı profilinden seyirci mozaiğine, sahnelenen opera repertuvarından varyete temsillerine, karnaval balolarından yaşanan skandallara kadar pek çok değişik yönüyle ilk defa kapsamlı bir şekilde ele alınıyor.

ürk Tiyatrosunun gelişim sürecinde güldürü, birbirinden farklı biçimler içinde görünmüştür. Tiyatromuzun ulusal kökenini oluşturan geleneksel Karagöz ve Ortaoyunlarının güldürü doğrultusunda gelişmesi ilgi çekicidir. Bu güldürüler en sorunsal durumla ve elverişsiz koşullarda bile halkın baş eğmeyen özünü ve yitirmediği yaşama sevincini dile getirmiş, bir soytarılık ortamında toplum düzenini eleştirmiştir. Ortaoyununda bu eleştiri yeni bir görünüm almıştır. Mutluluğa, toplum ile birey arasındaki uyuşum ve denge ile varılacağı anlatılmıştır. Bu özellikleriyle geleneksel tiyatromuz bir halk tiyatrosudur. Oysa Osmanlı İmparatorluğu'nun batı kültür ve yaşamına açılan Tanzimat Dönemi'nde benimsediğimiz komedya daha entelektüel kaygılardan esinlenmiştir. Çağdaş düşünceye göre komedya aydın ve uygar bir bakış açısının egemen olduğu sanat türüdür. İnsanı toplumsal çevre ve yaşam içinde değerlendiren komedya ussal ve nesnel yönelişi ile toplumu ve çağını en gerçek görüntüsüyle yansıtabildiği gibi, zaaflarını göstererek bireyi özgürleştirmek, toplumsal saplantı ve yanılgılara işaret ederek toplumsal bilinçlenmeye katkıda bulunmaktadır. Halk güldürüsünün hayatı sevinciyle destekleyen özünden gelişerek uzak açısıyla ayna tutan, eleştiriyle düzeltmeye, taşlamayla yargılamaya, öz eleştiriyle aydınlanmaya ve kültürleşmeye yönelen komedya sanatında bu evrimi izlemek ilgi çekici oldu. Son yıllarda komedya yazarlarımızın ulusal bir senteze varmaya çalışmaları, bu çeşit bir incelemenin yararlı olacağı kanısını doğurdu. Türk komedyasının evrimini tarihsel perspektifi içinde göstererek bu yolda çalışmalar yapan yazarlara yararlı olmaya çalıştım. Şimdiye kadar böyle bir çalışmanın yapılmamış olması beni yüreklendiren bir başka etken olmuştur. Komedya geleneğimizin niteliğini, evrimini ve ulaştığı anlayışı gösteren inceleme planı ancak komedyanın tanımı ile başlayabilirdi. Bunun için komedya tanımlarının ve komik anlayışın çağlar boyunca Batı tiyatrosunda gösterdiği gelişim incelendi…

Yaygın düşüncenin aksine, Türkiye tiyatrosunu miladı Muhsin Ertuğrul'la değil Ermeni asıllı Güllü Agop'un kurduğu "Osmanlı Tiyatrosu"yla başlamıştır. Bu incelemeden çıkacak birtakım sonuçlar yalnız kendi çağı için değil, günümüz tiyatrosu ve kültür ortamı içni de geçerli ve önemlidir. Bu sonuçlar kısaca şöyle özetlenebilir: Gülü Agop 150 yıl önce Batı tiyatrosu örneğinde bir tiyatro kurarken ne seyirci, ne yazar, ne de tiyatro sanatçıları vardı. "Osmanlı Tiyatrosu" kısa zamanda bunların hepsini sağlamıştır. Hiç tiyatro görmemiş halkı tiyatroya ısındırmak, önyargıları kırmak, Müslüman kadın oyuncu ve seyirci sorunlarına çözüm getirmek Güllü Agop'un "Osmanlı Tiyatrosu" ile gerçekleştirdiği en önemli katkıdır. Oyun yazarlarının tiyatro sanatçılarıyla birlikte çalışmalarına olanak sağlamıştır. Böylece, tiyatrocu eylemi ile edebiyatçı eylemi güç birliği yapmıştır (Günümüzde öyle mi? Yazarlar oyunlarını evlerinde yazıp tiyatroya verdikten sonra yalnız gösteriminde görürler!). Bu kadar kısa sürede her bakımdan iyi örgütlenmiş yerleşik bir repertuar tiyatrosunun kuruluşuna dünya tiyatro tarihinin hiçbir döneminde rastlanmamıştır. "Osmanlı Tiyatrosu"nda günümüz tiyatrosuna ışık tutabilecek en önemli ders, oyuncular içindir. Osmanlı Tiyatrosu'nun sanatçıları tam anlamıyla profesyoneldi; kendilerini yalnızca sanatlarına adamışlardı. Günümüzün tiyatrocuları tiyatromuzun gelişimi için alt yapıyı canlarını dişlerine takarak büyük bir özveriyle hazırlayan bu öncülerin varlığını unutmasınlar. Bu onlara kaynak güç olacaktır.