Cumhuriyet Sonrası Kütüphanecilik Eğitiminin Tarihçesi
Ülkemizde kütüphanecilik eğitimi konusunda ilk ciddi çalışma 1925 yılında Fehmi Ethem Karatay’ın İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde açtığı kütüphanecilik kursudur. Haftada üç gün birer saat olarak sürdürülen kursun programı ve eğitimi Fehmi Ethem Karatay tarafından sürdürülmüştür.
Kütüphanecilik Kursu
Kütüphanecilik kursu 15 Eylül 1925 yılında başlamış ve 1926 Mayıs başlarında sona ermiştir. Kurs bitiminden bir hafta sonra sınav yapılmış ve başarılı olan kütüphanecilere birer ehliyetname verilmiştir.
İdare, katalog ve diğer kütüphanecilik derslerinin verildiği bu kursa 30 kadar kütüphaneci katılmıştır (Artukoğlu, 1962). Teşrinievvel 1341 / 14 Ekim 1925 tarihli belgeden öğrenildiğine göre, harcırah olmayışından dolayı taşra hâfız-ı kütübleri kursa katılamamış yalnızca İstanbul’daki hâfız-ı kütübler katılabilmiştir. Ama kurs talimatnamesi, programı ve ders notlarının ilk formaları taşra hâfız-ı kütüblerine gönderilmiştir (Ersoy, 1962). Adnan Ötüken, Fehmi Edhem tarafından kendisine gönderilen kurs talimatnamesi ve müfredatının tercümesini 1957 yılında, İsmail E. Erünsal ise kurs müfredatını eski harflerle 1982 yılında yayımlamıştır16 (Ötüken, 1957; Erünsal, 1982).
Kursta: "kütüphane kelimesinin menşei,kütüphaneler ve kütüphanecilik tarihi, kütüphane binalarının düzenlenmesi, hafız-ı kütüp ve diğer kütüphane çalışanlarının görevleri, hükümet tarafından yayımcısından alınan kitaplar(depot Legal), katalog tertip ve tahriri, duhul veya mübaya defteri, teclit ve teclit defteri, kitapların salonlara sureti itası, ödünç verme, kütüphaneler beyninde iare, kitabiyat (Ötüken, 1957) adlı dersler okutulmuştur Yapılan kursun devrin gereksinimlerini karşılamak amacıyla oluşturulduğunu, verilen bilgilerin o zamanın kütüphanecilik anlayışı ve hizmetleri ile örtüştüğünü görüyoruz. Bu kursun kütüphanecilik eğitimi tarihi açısından bir başka önemi de kurs notlarının yayınlanmasıdır. Kitabiyat, Kütüphanecilik ve Tasnifi Aşar-ı Kavaidi adları ile üç cilt halinde yayınlanan bu ders notlarını kütüphaneciliğin ilk mesleki ürünleri olarak nitelendirebiliriz. Kursta okutulan derslerden katalog tertip ve tahririnin uygulamalı, diğerlerinin de teorik olarak okutulduğunu yine Fehmi Ethem Karatay tarafından hazırlanmış olan kurs talimatından anlıyoruz.
Yüksek Ziraat Enstitüsü Kütüphanecilik Kursu
Kütüphanecilik eğitimi konusunda ikinci önemli adım Ankara'da atılmıştır. Bu ikinci kurs Yüksek Ziraat Enstitüsü Kütüphane Müdürü Joseph Stummvoll tarafından 1935 yılında üç ay süre ile haftada iki yarım gün olarak sürdürülmüştür. Kursta okutulan konular ve programa ilişkin ayrıntılı bilgiye ulaşmak mümkün olmamıştır.
Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanecilik Kursu
Kütüphanecilik konusundaki ilk devamlı öğretim ise yine kurs niteliğinde Ankara'da Adnan Ötüken tarafından başlatılan ve sürdürülen çalışmadır. 1942 yılında bir ilanla başlatılan kursun amacı: "Kütüphaneciliğin memleketimizde bir ihtisas ve meslek haline getirilmesi hususunda müessir olmak ve diğer memleket kütüphanelerinin her bakımdan kalkınmasına hizmet etmek"(Ötüken, 1957,15) olarak belirlenmiştir. İki bölümden oluşan kursun A bölümüne devam eden yüksek okul mezunları uzman statüsü kazanırken, B bölümüne devam eden orta okul mezunlarının ise kütüphane memuru statüsünde 'çalışmaları öngörülmüştür. 1952 yılına kadar aralıksız devam eden kursun A bölümünde Temel olarak kütüphanecilik bilgisi, arşiv bilgisi, genel ve özel bibliyografya, Osmanlıca, kütüphane uygulaması dersleri, B bölümünde ise kütüphanecilik dersleri, genel bibliyografya, eski harf metinler ve uygulama dersleri okutulmaktadır.
Kütüphanecilik Dersi
Kütüphanecilik eğitimi dünyadaki ve ülkemizdeki gelişmelere göre sürekli bir değişim içinde olmuştur. 1952 yılında A.Ü. DTCFakültesi Profesörler Kurulunun girişimiyle kütüphanecilik dersi Edebiyat Bölümün’de seçmeli ders olarak okutulmaya başlanmıştır. Hazırlanan yönergede dersin amacı "öğrencilerin kütüphanelerimizin ilmi, mesleki ve moderni tekniklerle tasnifini ve idaresini sağlayacak yolda bilgi sahibi olmalarını sağlamak" olarak belirtilmiştir. Aynı yönergede 4 yarıyıl seçmeli ders olarak sürdürülen Kütüphanecilik derslerinden başarılı olanlara "Kütüphanecilik Ehliyet Belgesi" verilmesi öngörülmüştür (Ötüken, 1957).
Kütüphanecilik Enstitü Yönetmeliği
1954-55 öğretim yılında yayımlanan D.T.C.F. Kütüphanecilik Enstitüsü Yönetmeliği ile Enstitü haline getirilen bölümde öğretim iki amacı hedeflemiştir: 1. hedef şark kültürüyle ilgili yazma ve basma eserleri, 2. hedefse garp kültürü ile ilgili yayınlan takip ve tasnife yetkili kütüphaneciler yetiştirmektir.
1. hedefe uygun olarak yetişeceklere; I. devrede genel kütüphanecilik, Osmanlı Paleografyası, Arapça veya Farsça ile tarih ya da Türk edebiyatı derslerini, 2.devrede ise: teorik ve uygulamalı kütüphanecilik ve Osmanli Paleografyası, dersleri ile tarih, edebiyat veya felsefe disiplinlerinden birini okumak zorunlu haline getirilmiştir.
2. hedefe uygun olarak yetişecekler ise: genel kütüphanecilik, Osmanlı Paleografyası, ile yaşayan yabancı dillerden birini, l.devrede bunlardan başarılı olanlar 2.devrede teorik ve uygulamalı kütüphanecilik ileyaşayan batı dillerinden birinin edebiyatı ile modern Türk edebiyatı veya felsefe disiplinlerinden birini okumak durumunda idiler. Yönetmeliğin yayımından sonra 1954-55 öğretim yılında fiilen öğretime başlayan Enstitünün ilk yarıyılında derslerin büyük bölümü yine Adnan Ötüken tarafından verilmiştir. Amerikan Ford Vakfı tarafından gönderilen ilk uzman aynı yılın 2.devresinde Türkiye'ye gelerek Enstitünün yönetimini üstlenmiş ve fiilen dersleri yürütmüştür.
1961 yılına kadar Ford Vakfının desteğiyle sürdürülen eğitim programı 1961 yılından sonra Fullbrigt Vakfından gelen öğretim üyelerinin katkısıyla devam etmiştir. 60'h yıllara gelindiğinde Türkiye'de kütüphanecilik konusunda önemli kimi değişiklikler de eğitim programını etkilemiştir. Bunlardan başlıcaları Kütüphaneler Genel Müdürlüğü'nün oluşturulması, Kütüphaneler Komitesi'nin toplanarak kütüphanecilik konusunda kapsamlı bir rapor yayınlaması ve ülkenin planlı hayata geçmesi sayılabilir. Ülkedeki bu değişiklikler Kütüphanecilik Bölümü'nün programlarına da yansımış ve verilen dersler günün koşullarına uyularak geliştirilmiştir. 1961-62 öğretim yılından itibaren, önceden verilen temel dersler yanında araştırma metodları, kitap seçim ilkeleri gibi dersler programa eklenmiştir. Aynı yıllarda yurt dışındaki eğitimlerinden dönen ve doktoralarını tamamlayan Türk eğiticiler de bölüm faaliyetlerine katılmışlardır.
İstanbul Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü’nün Kurulması
1964 yılına gelindiğinde ülkemizde kütüphanecilik eğitimi açısından önemli başka bir gelişme yaşanmıştır. 1940'lı yıllardan beri kurslar, 1954 yılından beri de üniversite düzeyinde Ankara'da sürdürülen kütüphanecilik eğitimine İstanbul Üniversitesi de katılmıştır, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi içinde Prof.Dr.Rudolf Juchhoff tarafından kuruluş çalışmaları yapılan bölüm de, Prof. Dr. Macit Gökberk ve Adnan Ötüken'in gayretleriyle lisans düzeyinde eğitime başlanmıştır. Prof. Dr. Juchhoff ve Asistanı Meral Şenöz ilk öğretim elemanlarıdır. Bölümde; Kütüphanecilik bilimi ve manevi çalışma tekniğine giriş, yazı ve kitabın tarihi, alıştırmalarla katalog sorunları, konu katalogu sorunları ve alıştırmaları ile Türk kültür ve edebiyat tarihi ilk okutulan derslerdir. 1968 yılında Prof. Juchhoff 'un ölümü ile Bölüm öğretim üyesi açısından büyük sıkıntıya düşmüş ve 1969-1974 yılları arasında öğrenci alımını durdurmuştur. 1966-1967 öğretim yılından başlanarak DTCF kütüphanecilik Bölümünde gece öğretimine başlanmıştır. Bu öğretim yılından itibaren eğitim programlarında gündüz yer alan dersler gece tekrarlanmıştır.
Anılan dönemde D.T.C.F. Kütüphanecilik Bölümü ile İ.Ü. Kütüphanecilik Bölümlerinde verilen kimi derslerin adlarının farklı olmasına rağmen konularının aynı olduğu, bununla birlikte İstanbul Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü'nde konu kataloğu, Türk kültür ve edebiyat tarihi, D.T.C.F. Kütüphanecilik Bölümünde de Kütüphanelerin sevk ve idaresi, Kitap seçimi ilkeleri, Halk edebiyatı, Çocuk edebiyatı, okul kütüphaneleri, Kütüphanelerde okuyucu hizmetleri ve kütüphanelerde teknik hizmetler gibi farklı derslerin verildiği görülmüştür
Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü’nün Kurulması
Ülkenin kütüphaneci gereksinimim karşılamak için biri Amerika Birleşik Devletlerinden gelen uzmanların, diğeri de Almanya'dan gelen bir öğretim üyesinin desteği ile iki farklı üniversitede kütüphaneci yetiştiren bölümlere 1972 yılında bir üçüncüsü eklenmiştir. 1967 yılında kuruluş çalışmalarına başlayan H.Ü. Kütüphanecilik Bölümünün kuruluşuna ilişkin karar 5 Temmuz 1967 tarihli Resmi Gazetede yer almıştır. Ancak eğitim 1972 yılında lisans üstü programla başlamıştır. Prof. Dr. Nilüfer Tuncer’in belirttiğine göre H.Ü. Kütüphanecilik bölümünün kurulmasında, Lisans Programının hazırlanmasında DTCF Kütüphanecilik Bölümünün tecrübelerinden yararlanılmış, başlangıç yıllarında hoca ihtiyacının giderilmesinde de yine bu Bölümünün katkıları sağlanmıştır (Tuncer, 1981: 111). Bölümün kurulmasında en büyük katkı şüphesiz Prof. Dr. İlhan Kum'a aittir. Aynı zamanda ABD'den gelen danışman Thomas Minder ile birlikte görev yapan Dr. Benjamin Whitten'in yanı sıra Dr. İlhan Kum'un başkanlığında Nilüfer Tuncer, Berin U. Yurdadoğ, Phyllis Lepon Erdoğan ve Adil Artukoğlu'ndan (Çakın,1979: 8) oluşan ilk öğretim kadrosu bölümün programlarını oluşturmuştur
1972-74 yılları arasında lisans üstü düzeyde eğitim veren H.Ü. Kütüphanecilik Bölümü 1974 yılından itibaren "Ülkenin kütüphaneci ihtiyacını karşılamada diğer iki bölümden mezun olanların yeterli olmaması i ve lisans üstü düzeyde verilen eğitimden elde edilen kazanımlar" (Artukoğlu,1979) göz önüne alınarak lisans düzeyinde de öğrenci almaya başlamıştır. H.Ü. diğer bölümlerden farklı olarak üniversitenin genel yapısı içinde l yıl hazırlık sınıfından sonra kütüphanecilik programına öğrenci kaydetmektedir. 1982 yılında YÖK'nun kurulması ile Kütüphanecilik bölümü programlarında kimi değişiklikler olmuştur. Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümünde hazırlık sınıfına ara verilmiş, dolayısı ile Bölümde hazırlık okuyanlar ve okumayanlar için ayrı programlar oluşturulmuştur. 1983 yılında ise üç kütüphanecilik Bölümünün programlarında birliktelik sağlamak amacı ile toplantılar yapılmıştır. Bu toplantıların altyapısını YÖK'un belirlediği programlarda %70 oranındaki birliktelik oluşturmak üzere toplantılar yapılmış ancak somut bir sonuca ulaşılamamıştır.
Dokümantasyon-Enformasyon ve Arşiv Anabilim Dallarının Kurulması
Kütüphanecilik Bölümlerinde sürdürülen eğitim-öğretim çalışmaları 1988 yılına gelindiğinde yeni bir boyut kazandı. Önce DTCF Kütüphanecilik bölümünde olmak üzere, üç Bölümde de birbiri ardından yeni Ana Bilim Dalları kuruldu. 1986 yılında Unesco Türkiye Milli Komisyonunun Kütüphanecilik Bölümlerinde Dokümantasyon-Enformasyon ve Arşiv Anabilim dallarının kurulmasına ilişkin önerisine DTCF Kütüphanecilik Bölümü tarafından Nisan 1986'da olumlu görüş bildirilmiş olmasına karşın Uygulama 1988 yılında zamanın Cumhurbaşkanının Devlet Arşiv sitesinin açılış töreninde yaptığı konuşmadaki önerisi üzerine ivme kazanmış ve Kasım 1988 tarihindeki Bölüm Akademik Kurulunun uygun kararı ile 1989-1990 akademik yılında Arşivcilik, 1990-1991 yılında da Dokümantasyon-Enformasyon Anabilim Dalı eğitime başlamıştır.
1990-1991 öğretim yılında DTCF ile aynı dönemde İ.Ü. Edebiyat Fakültesinde de Dokümantasyon Enformasyon Anabilim Dalı kurulmuştur. 'Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümünde ise 1990 yılında Anabilim Dalı oluşumuna ilişkin karar alınmış olmasına karşın Arşiv ve Dokümantasyon- Enformasyon Anabilim Dalları 1992-93 öğretim yılından itibaren eğitime başlamıştır. Bu bildiri kapsamında Arşiv Anabilim Dalı programlarının irdelenmesine girilmemiştir. Bilindiği gibi Arşiv Anabilim Dalı sadece DTCF ve Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümleri bünyesinde örgütlenmiştir.
2002 ve Sonrası Dönemde Kütüphanecilik Alanındaki Gelişmeler
- 2002 yılına kadar, kütüphanecilik, arşivcilik, dokümantasyon ve enformasyon anabilim dalları altında yapılandırılan kütüphanecilik bölümleri YÖK’ün 29 Ocak 2002 tarihli toplantısında alınan kararla, mevcut anabilim dallarının kapatılması ve 2002-2003 akademik yılından itibaren “Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü” adını almıştır.
- 2018 yılı itibariyle Kastamonu, Yıldırım Beyazıt, Çankırı Karatekin, Kıbrıs Yakın Doğu, İstanbul Medeniyet, Osmaniye Korkut Ata Üniversitelerinde bilgi ve belge yönetimi bölümleri kurularak eğitim hayatına başlamıştır. (Bu dönemde resmi olarak kurulan ancak henüz eğitime başlanmayan bilgi ve belge yönetimi bölümleri de bulunmaktadır.)