Hünerli Eller Ne Dokur? Kilim Dokur; Cicim, Zili, Sumak Dokur.
Dokuma insanoğlunun elzem bir ihtiyacının sonucu olarak erken çağlardan başlayarak yapılmıştır. Basitçe ipliklerin sıkıca birbirinden geçirilmesi olarak tanımlanabilir. İnsanın diğer canlıların birçoğunda olduğu gibi onu sararak sıcak tutacak doğal bir kürke sahip olmayışı, ısınmasını dolaylı yollardan bir doku yaratarak sağlamasına neden olmuştur. Bu doku kimi zaman giysi, kimi zaman yer soğuğundan koruyan bir sergi, kimi zaman güneşten ve yağmurdan koruyan bir çatıya dönüşebilmektedir. Öte yandan yastık, sepet, çanta, torba, heybe, çuval gibi eşyalar da dokunmaktadır. Isınma, giyinme, taşıma, saklama, ihtiyacıyla yaratılan dokuma ürünleri zamanla insanın estetik zevkini yansıtan, hikayesi olan, yaşanmışlık taşıyan sanat eserleri olarak görülmeye başlanmıştır.
İplerin birbiriyle bir düzen halinde bir araya getirilmesi ilk olarak “ağ örgüsü” tekniği ile gerçekleştirilmiştir. Ağ örgüsü tekniği eski zamanlarda hayvan kemiklerinin tığ gibi kullanılmasıyla yapılan tekdüze bir örgüdür. Diğer teknik ise dikey gerilmiş iplerin arasından geçirilen yatay iplerin ilmikler halinde ilerlemesiyle devam ettirilen “ilmik tekniğidir”. Dokumanın en basit haline bez ayağı (düz dokuma) denilmektedir¹.
İlk çağlarda dokuma malzemesi olarak bitki lifleri kullanıldıysa da hayvanların evcilleştirilmesiyle yün günümüzde kadar en çok kullanılan malzeme olmuştur. Tekstilin makineleşmesiyle ipi oluşturan farklı hammaddeler kullanılmaya başlanmıştır. Dolayısıyla dokuma, geniş hayvan sürüleri besleyen göçer kavimlerde önemli bir kültürdür¹. Yörük dokumalarının önemi bu temelden ileri gelmektedir.
Görsel 1: Koç Üniversitesi Kütüphaneleri , Josephine Powell Slide Collection
Yün, keçi veya koyundan ilkbahar veya güz ayında kesildikten (kırkıldıktan) sonra temizliği sağlanır ve kirman ile eğrilir². Mayıs kırkımı yapağı, eylül kırkımı yün adını almaktadır³.
Görsel 2: Koç Üniversitesi Kütüphaneleri , Josephine Powell Slide Collection
İpler dokunmadan evvel boyanır. Çözgü ipleri genellikle renksiz, atkı ipleri renklidir³. Boyamada cevizin yeşil kabukları, meşe palamutu, yapışkan otu, kekik kökleri, sumak, ısırgan yaprağı, andız otu, yıldız çiçeği, ardıç, dut yaprağı, funda, ebegümeci gibi bitkiler kullanılmaktadır⁴.
Görsel 3: Koç Üniversitesi Kütüphaneleri , Josephine Powell Slide Collection
Tezgaha gelene kadar bir dizi işlemden geçen yün ince, yumuşacık bir ip formuna geldikten sonra yatay veya dikey tezgahlara dizilir ve hünerli eller dokumaya başlar. Dokumalar genelde kilim olarak adlandırılmaktadır. Teknik açıdan farklılık gösteren cicim, zili, sumak da Yörük kadınlarının tezgahlarında işlediği dokumalardır. Kilim iki iplik sistemli; cicim, zili, sumak ise üç iplik sistemli dokumadır³.
Cicim, genelde bir kişi tezgahın arka tarafında olmak üzere iki kişiyle dokunur. İplik önden arakaya verilerek motifler oluşturulur. Cicim dokunurken renkli iplikler çözgü ipliklerinin arasında çapraz düzende ilerler. Cicim dokunmanın üzerinde sonradan işlenmiş gibi görünmektedir¹-³.
Görsel 4: Koç Üniversitesi Kütüphaneleri , Josephine Powell Slide Collection
İki kadın cicim dokumaktadır.
Zilide cicimde olduğu gibi atkı ve çözgü ipleri renkli iplerle doldurularak motifler işlenir. Cicimden farkı ise ipleri dolayış şeklidir. Zili tekniği daha çok çizgisel ve geometrik desenlere uygunluk göstermektedir¹.
Görsel 5: Koç Üniversitesi Kütüphaneleri , Josephine Powell Slide Collection
Zili tekniğiyle dokunmuş bir kilim
Sumak, cicim ve zili de olduğu gibi atkı ve çözgü iplerinin dışında üçüncü ip olan renkli iplerle dokunmaktadır. Sumak tekniğinde ipler diğer ipler arasından sarılarak geçmektedir .Genelde, zili ve cicim gibi yaygının tersinden dokunmaktadır¹.
Görsel 6: Koç Üniversitesi Kütüphaneleri , Josephine Powell Slide Collection
Sumak tekniğiyle dokunmuş bir kilim
Kaynakça
1) Kilimler / Nazan Ölçer ; fotoğraflar, Udo Hirsch.
2) Isparta Yöresindeki Bazi Yörüklere Ait Düz Dokuma Örnekleri/ Rengin Oyman
3)Anadolu Kilimlerinde Sanatsal Değerler/ Servet Senem Uğurlu